Бидний өвөг бэх зуурч, бийр янтай нийлүүлсэн бичгийн их соёлтой байжээ
Мөн л монгол бичигтэй холбоотой Чоймоо багшийн нэгэн ярилцлагын оруулав. тэрээр монгол бичгийн талаар хойч үеийнхэндээ зориулж мөн ч ихийг хийж буй хүн гэдэгтэй маргах нэгэн үгүй бизээ.
МУИС-ийн Монгол хэл соёлын сургуулийн Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхмийн багш, доктор, профессор Ш.Чоймааг танихгүй хүн бараг үгүй.
Тэрбээр монгол бичгийн төлөө насаараа зүтгэж яваа эрдэмтэн. Чоймаа багш саяхан “Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал” хэмээх 30 боть номоор уншигчдынхаа оюуныг мялаав. Энэхүү бүтээлийнх нь талаар түүнтэй ярилцлаа.
-Монголчуудын номын “цангааг тайлсан” сайхан бүтээл болжээ. Хөрвүүлэх номоо хэрхэн сонгов?
-XIII-XX зууны эхэн үе хүртэлх үеийг хамарсан, монгол хүн монгол бичгээрээ бичиж үлдээсэн хамгийн нэртэй түүхэн сурвалж бичгийн дээжсийг шүүж кирилл үсэгт хөрвүүлсэн юм. Өөрийн номын сангийн судруудад түшиглэн шилж сонгоод эхний 30 ботийг хэвлүүлэн гаргалаа.
-Ийм том бүтээлийг хөрвүүлэхэд амаргүй байсан байх. Хэдий хугацааны хөдөлмөр зарав?
-Мэдээж хөрвүүлэг гэдэг нэг бичгийг нөгөөд буулгахын төдий зүйл бус. Эртний ном судрыг байцаан шүүж манж, төвд үгийн уг сурвалжийг судлах, хэллэгийн утга учир, үнэн мөнийг эргэцүүлэн нягтлах гээд олон нарийн ажиллагаатай. Заримдаа нэг үгийн утгыг бүтэн өдөр ухаж байж олох тохиолдол ч байсан.
Би ганцаараа энэ бүгдийг хийгээгүй. Манай Монгол хэл, соёлын сургуулийн Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхмийг төгссөн магистр, докторант, оюутнуудын хүч хөдөлмөр шингэсэн. Нэлээд олон жил хийх гэж бодож, ном ч их цуглуулсан. Цагийн бачим, хэлний бэрхшээл гээд янз бүрийн шалтгаанаар эхэлж болохгүй л байлаа. Тэгээд ч одоо ном хийх гэж сургуулиасаа мөнгө зээлээд өрөнд ордог болсон цаг.
А.Цанжид гуайг БСШУ-ы сайд байхад нь санаагаа төсөл маягаар бичээд хэлсэн юм. Тэр хүн их тусалж хөрөнгө мөнгө олж өгсөн. Нэг хүнийг бүр бүтэн жил цалинжуулж материалаа шивүүлсэн. Мөн Зам тээвэр, аялал жуулчлалын яам хөрөнгө мөнгөний талд тусалсан. Ингээд номын нөхөдтэйгөө бүх хүчээ шавхан ажиллаж нэг жилийн дотор дуусгасан даа.
-Та үг бүрийг нягталж судалсан гэж хэллээ. Ойлгоход хэцүү үг хэллэг олон таарсан уу?
-Тэгэлгүй яах вэ. Нэг номонд л гэхэд 200-900 тайлбар оруулж, удмын хэлхээсийг хавсаргасан. Өөрөөр хэлбэл, төвд, санскрит үгийг нь хадаад дор бүр нь хаалтад одооны хэллэгтэй ойр утгыг жишиж тайлбарласан. Мөн тухайн сурвалжийн олдсон эхүүдийг харьцуулж, боть бүрт оршил бичсэн.
-Нийт хэдэн хувь хэвлүүлсэн бэ?
-500 хувь. 30 ботийг 300 мянган төгрөгөөр худалдаалж байгаа.
-Хийж бүтээснийг тань үзсэн хүн бүр баяр хүргэж байгаа биз дээ. Ямар нэг санал нэмэрлэх юм уу?
-Намайг зарим хүн шүүмжилж байгаа. “Чи насаараа монгол бичгийн төлөө зүтгэчихээд одоо ухарч байна. Чамайг ингээд кирилл үсэг рүү хөрвүүлээд байвал хэн монгол бичгийн ном унших юм бэ” гэж. Хэдийгээр би хөрвүүлж байгаа ч их далай мэт тэр арвин номуудыг дуусгаж яаж барах вэ.
Бидний өвөг агт сундалж, илд агссан дайчин баатраас илүүтэй бэх зуурч бийр янтай нийлүүлсэн бичгийн их соёлтой байсан. Үүний ач буянаар бидэнд эх түүхийн чамлахааргүй сурвалжууд уламжлагдан иржээ. Ялангуяа тухайн түүхэн цаг үедээ ойрхон зохиогдсон бүтээл бол үнэнд их ойр байдаг. Тухайн үеийн хүмүүс монгол хүн үүссэн цагаас авахуулаад өөрийн амьдарч буй цаг хүртэлх бүхий л зүйлийн талаар мэддэг бөгөөд түүнийгээ бичдэг байсан.
-Анх хөрвүүлэх санаа хэрхэн төрөв?
-1941 онд бичиг үсгээ сольсон нь уран зохиолд ноцтой нөлөөлсөн. Манайхан түүх гэхээр 1921 оноос, уран зохиол гэхээр Д.Нацагдоржоос эхэлж мэддэг.
Өнөөдөр XVII-XIX зууны үеийн судар уншиж, ойлгож чадах хүн бараг л байхгүй. Тэгэхэд Орос гэхэд хүүхдэд багаас нь бичиг үсэг зааж, үсгээ нүдлээд ирэхээр нь Толстой, Пушкины үлгэрийг уншуулж эхэлдэг. Тэгэхээр хүүхэд аяндаа багаасаа үгийн баялаг санг эзэмшдэг. Бид бол Ц.Дамдинсүрэн гуайн хөрвүүлсэн “Монголын нууц товчоо”-ноос өөр түүхэн ном зохиол бараг уншаагүй хүмүүс.
Үүнээс гадна социализмын үед хуучин ном зохиолуудыг өнгөрсөн нийгмийн хорт агуулгатай гээд кирилл үсэгт хөрвүүлэлгүй явж ирсэн. Бүх зохиол бүтээл монгол бичгээр болохоор уншиж чадахгүй, хий л монголч эрдэмтдийн бүтээлийг хардаг. Тиймээс Монголынхоо энэ сайхан ховор нандин түүхийн сурвалжийг залуус уншиж, тэр сайхан баялаг үгийн санг мэдэрч, амьдралдаа хэрэглээсэй гэж хүссэн.
Бидний хүүхэд нас малчны хотонд өнгөрсөн тул Монголын уламжлалт амьдрал, ёс заншил, үг хэллэг зэрэг зүйлтэй ойрхон өсчээ. Ээж аав ч хэлж зааж өгдөг байсан. Харин одоо бол залуучууд нийгмээ дагаад хотжиж байна. Энэ тэдний буруу биш л дээ. Хотжиж байгаа учраас тэдэнд нүүдлийн амьдралыг ойртуулах хэрэгтэй. Энэ нь ч бидний үүрэг. Хамгийн гол нь судрын үгийг та бүхний хэрэглээнд ойртуулж, бичгийн хэлд дэлгэрүүлэхийг хүссэн.
Мөн Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойд зориулсан манай сургуулийн том бэлэг гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл ном, сурвалж бичиг хэзээ ч хуучирч хувирдаггүй. Харин ч удах тусмаа үнэ цэнэтэй болдог. Залуучууд эдгээр номыг уншвал хэлний баялаг эзэмшихээс гадна түүхийн арвин мэдлэгтэй болно.
-Номын тань хавтасны зургууд их өвөрмөц юм?
-Хавтасны зураг дизайныг манай тэнхмийн багш Т.Жамьянсүрэн хийсэн. Дан түүхт зургуудыг нэлээн эрж хайж олж авсан. Мөн дотор нь эх номын зураг, хэсгээс хавсаргасан.
-Та сурвалж бичгүүдийг жинхэнэ эхээс нь хөрвүүлсний хувьд өмнө нь өөр хүмүүсийн хөрвүүлсэнтэй харьцуулж үзсэн үү?
-Үзэлгүй яах вэ. Өвөрмонголчууд гэхэд олон мянган баялаг номтой. Гэвч алдаа мадагтай байдаг. Би яг эх номыг тэр чигээр нь хөрвүүлсэн. Тухайлбал, Ц.Дамдинсүрэн гуайн хөрвүүлэг нийтээр ойлгомжтой болгох үүднээс эртний үг хэллэгийг эдүгээчлэн найруулах, хожуу үеийн түүхэн сурвалж дахь домгийг шигтгэн оруулах зэргээр үндсэн эхэд баригдалгүй чөлөөтэй найруулсан бүтээл юм.
-Номын ерөнхий агуулгын талаар ярихгүй юү?
-Түүхэн судрын ихэнхийг манжийн дарлалын үед бичсэн байгаа. Тэр хэцүү нөхцөлд яагаад ийм олон хүн ном зохиол бичсэн бэ гэвэл үндэсний ухамсар, бахархлыг сануулж байх гэж тэр. “Уг язгуураа бүү умарттугай, залгамж сүлбэтүгэй” гэсэн уриан дор зохиолоо бичиж байсан. Энэ нь үндэс угсаа, ёс заншлаа хэзээ ч бүү март, үеийн үед эрхэмлэж яв гэсэн санаа.
-Та цаашдаа сурвалж бичгээ үргэлжлүүлэн хөрвүүлэх үү?
-Яваандаа зөвхөн түүх гэлтгүй “Их, бага таван ухааны орон”, “Эм домын судар” гээд анагаах ухааны болон бусад төрлийн монгол бичгээр бичсэн зохиолуудыг үг үсэг, ацаг шүдээр нь гарган тайлбарлах хэрэгтэй байна. Залуучуудад энэ бүхнийг таниулах нь бидний гол үүрэг.
“Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал”
1.“Монголын нууц товчоо” 1240 (1228 он)
2.“Арван буянт номын цагаан түүх” 1330 (XIV зуун)
3.“Чингис хааны алтан товч нэрт цадиг” XIV-XV зуун
4.“Хаадын үндсэн хураангуй алтан товч нэрт судар” 1604-1628
5.“Чакраварти Алтан хааны тууж” (XVII зууны эхэн үе)
6.Лувсанданзан “Эртний хаадын үндэслэсэн төр ёсны зохиолыг товчлон хураасан алтан товч оршив” XVII зуун
7.Саган Сэцэн “Эрдэнийн товч” 1662
8.Жамба “Асрагч нэртийн түүх” 1677
9.“Эртний Монголын хаадын үндэсний их шар тууж” 1643-1662
10.Гүн Гомбожав “Чингис эзний алтан ургийн түүхэн Гангын урсгал нэрт бичиг оршив” 1725
11.Лами “Монголын Боржигид овгийн түүх” (1735)
12.Дарма Гүүш “Алтан хүрдэн мянган хигээст” (1739)
13.Мэргэн гэгээн Лувсандамбий Жалсан “Их Монгол Улс үндэсний алтан товч” 1765
14.Рашпунцаг “Дай Юань улсын болор эрих” 1775 I боть
15.Рашпунцаг “Дай Юань улсын болор эрих” 1775 II боть
16.“Хөх түүх” (1796-1820)
17.Ната Гомбованжил “Монгол орноо шашин төр тогтсон ёсыг сайтар өгүүлсэн тунгалаг ухаант залуусын хоолойн чимэг гэрэлт алтан эрих” (1817)
18.Гүнчүгжав “Сувд эрих” (1835)
19.Ишбалдан бандида “Эрдэнийн эрих” 1835
20.Галдан туслагч “Эрдэнийн эрих” 1841
21.Жамбадорж “Болор толь” (1846-1849) I боть
22.Жамбадорж “Болор толь” (1846-1849) II боть
23.Инжаннаши “Их Юань улсын мандсан төрийн хөх судар” (1830-1891) I боть
24.Инжаннаши “Их Юань улсын мандсан төрийн хөх судар” (1830-1891) II боть
25.Инжаннаши “Их Юань улсын мандсан төрийн хөх судар” (1830-1891) III боть
26.“Монгол Улсын шастир” I боть
27.“Монгол Улсын шастир” II боть
28.Л.Дэндэв “Монголын товч түүх” УБ 1934
29.А.Амар “Монголын товч түүх” 1935
30.Алтан–Очир “Чингис хааны байлдааны бичиг”
http://xvv.blogmn.net
МУИС-ийн Монгол хэл соёлын сургуулийн Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхмийн багш, доктор, профессор Ш.Чоймааг танихгүй хүн бараг үгүй.
Тэрбээр монгол бичгийн төлөө насаараа зүтгэж яваа эрдэмтэн. Чоймаа багш саяхан “Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал” хэмээх 30 боть номоор уншигчдынхаа оюуныг мялаав. Энэхүү бүтээлийнх нь талаар түүнтэй ярилцлаа.
-Монголчуудын номын “цангааг тайлсан” сайхан бүтээл болжээ. Хөрвүүлэх номоо хэрхэн сонгов?
-XIII-XX зууны эхэн үе хүртэлх үеийг хамарсан, монгол хүн монгол бичгээрээ бичиж үлдээсэн хамгийн нэртэй түүхэн сурвалж бичгийн дээжсийг шүүж кирилл үсэгт хөрвүүлсэн юм. Өөрийн номын сангийн судруудад түшиглэн шилж сонгоод эхний 30 ботийг хэвлүүлэн гаргалаа.
-Ийм том бүтээлийг хөрвүүлэхэд амаргүй байсан байх. Хэдий хугацааны хөдөлмөр зарав?
-Мэдээж хөрвүүлэг гэдэг нэг бичгийг нөгөөд буулгахын төдий зүйл бус. Эртний ном судрыг байцаан шүүж манж, төвд үгийн уг сурвалжийг судлах, хэллэгийн утга учир, үнэн мөнийг эргэцүүлэн нягтлах гээд олон нарийн ажиллагаатай. Заримдаа нэг үгийн утгыг бүтэн өдөр ухаж байж олох тохиолдол ч байсан.
Би ганцаараа энэ бүгдийг хийгээгүй. Манай Монгол хэл, соёлын сургуулийн Эх бичиг-Алтай судлалын тэнхмийг төгссөн магистр, докторант, оюутнуудын хүч хөдөлмөр шингэсэн. Нэлээд олон жил хийх гэж бодож, ном ч их цуглуулсан. Цагийн бачим, хэлний бэрхшээл гээд янз бүрийн шалтгаанаар эхэлж болохгүй л байлаа. Тэгээд ч одоо ном хийх гэж сургуулиасаа мөнгө зээлээд өрөнд ордог болсон цаг.
А.Цанжид гуайг БСШУ-ы сайд байхад нь санаагаа төсөл маягаар бичээд хэлсэн юм. Тэр хүн их тусалж хөрөнгө мөнгө олж өгсөн. Нэг хүнийг бүр бүтэн жил цалинжуулж материалаа шивүүлсэн. Мөн Зам тээвэр, аялал жуулчлалын яам хөрөнгө мөнгөний талд тусалсан. Ингээд номын нөхөдтэйгөө бүх хүчээ шавхан ажиллаж нэг жилийн дотор дуусгасан даа.
-Та үг бүрийг нягталж судалсан гэж хэллээ. Ойлгоход хэцүү үг хэллэг олон таарсан уу?
-Тэгэлгүй яах вэ. Нэг номонд л гэхэд 200-900 тайлбар оруулж, удмын хэлхээсийг хавсаргасан. Өөрөөр хэлбэл, төвд, санскрит үгийг нь хадаад дор бүр нь хаалтад одооны хэллэгтэй ойр утгыг жишиж тайлбарласан. Мөн тухайн сурвалжийн олдсон эхүүдийг харьцуулж, боть бүрт оршил бичсэн.
-Нийт хэдэн хувь хэвлүүлсэн бэ?
-500 хувь. 30 ботийг 300 мянган төгрөгөөр худалдаалж байгаа.
-Хийж бүтээснийг тань үзсэн хүн бүр баяр хүргэж байгаа биз дээ. Ямар нэг санал нэмэрлэх юм уу?
-Намайг зарим хүн шүүмжилж байгаа. “Чи насаараа монгол бичгийн төлөө зүтгэчихээд одоо ухарч байна. Чамайг ингээд кирилл үсэг рүү хөрвүүлээд байвал хэн монгол бичгийн ном унших юм бэ” гэж. Хэдийгээр би хөрвүүлж байгаа ч их далай мэт тэр арвин номуудыг дуусгаж яаж барах вэ.
Бидний өвөг агт сундалж, илд агссан дайчин баатраас илүүтэй бэх зуурч бийр янтай нийлүүлсэн бичгийн их соёлтой байсан. Үүний ач буянаар бидэнд эх түүхийн чамлахааргүй сурвалжууд уламжлагдан иржээ. Ялангуяа тухайн түүхэн цаг үедээ ойрхон зохиогдсон бүтээл бол үнэнд их ойр байдаг. Тухайн үеийн хүмүүс монгол хүн үүссэн цагаас авахуулаад өөрийн амьдарч буй цаг хүртэлх бүхий л зүйлийн талаар мэддэг бөгөөд түүнийгээ бичдэг байсан.
-Анх хөрвүүлэх санаа хэрхэн төрөв?
-1941 онд бичиг үсгээ сольсон нь уран зохиолд ноцтой нөлөөлсөн. Манайхан түүх гэхээр 1921 оноос, уран зохиол гэхээр Д.Нацагдоржоос эхэлж мэддэг.
Өнөөдөр XVII-XIX зууны үеийн судар уншиж, ойлгож чадах хүн бараг л байхгүй. Тэгэхэд Орос гэхэд хүүхдэд багаас нь бичиг үсэг зааж, үсгээ нүдлээд ирэхээр нь Толстой, Пушкины үлгэрийг уншуулж эхэлдэг. Тэгэхээр хүүхэд аяндаа багаасаа үгийн баялаг санг эзэмшдэг. Бид бол Ц.Дамдинсүрэн гуайн хөрвүүлсэн “Монголын нууц товчоо”-ноос өөр түүхэн ном зохиол бараг уншаагүй хүмүүс.
Үүнээс гадна социализмын үед хуучин ном зохиолуудыг өнгөрсөн нийгмийн хорт агуулгатай гээд кирилл үсэгт хөрвүүлэлгүй явж ирсэн. Бүх зохиол бүтээл монгол бичгээр болохоор уншиж чадахгүй, хий л монголч эрдэмтдийн бүтээлийг хардаг. Тиймээс Монголынхоо энэ сайхан ховор нандин түүхийн сурвалжийг залуус уншиж, тэр сайхан баялаг үгийн санг мэдэрч, амьдралдаа хэрэглээсэй гэж хүссэн.
Бидний хүүхэд нас малчны хотонд өнгөрсөн тул Монголын уламжлалт амьдрал, ёс заншил, үг хэллэг зэрэг зүйлтэй ойрхон өсчээ. Ээж аав ч хэлж зааж өгдөг байсан. Харин одоо бол залуучууд нийгмээ дагаад хотжиж байна. Энэ тэдний буруу биш л дээ. Хотжиж байгаа учраас тэдэнд нүүдлийн амьдралыг ойртуулах хэрэгтэй. Энэ нь ч бидний үүрэг. Хамгийн гол нь судрын үгийг та бүхний хэрэглээнд ойртуулж, бичгийн хэлд дэлгэрүүлэхийг хүссэн.
Мөн Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойд зориулсан манай сургуулийн том бэлэг гэж үзэж байгаа. Яагаад гэвэл ном, сурвалж бичиг хэзээ ч хуучирч хувирдаггүй. Харин ч удах тусмаа үнэ цэнэтэй болдог. Залуучууд эдгээр номыг уншвал хэлний баялаг эзэмшихээс гадна түүхийн арвин мэдлэгтэй болно.
-Номын тань хавтасны зургууд их өвөрмөц юм?
-Хавтасны зураг дизайныг манай тэнхмийн багш Т.Жамьянсүрэн хийсэн. Дан түүхт зургуудыг нэлээн эрж хайж олж авсан. Мөн дотор нь эх номын зураг, хэсгээс хавсаргасан.
-Та сурвалж бичгүүдийг жинхэнэ эхээс нь хөрвүүлсний хувьд өмнө нь өөр хүмүүсийн хөрвүүлсэнтэй харьцуулж үзсэн үү?
-Үзэлгүй яах вэ. Өвөрмонголчууд гэхэд олон мянган баялаг номтой. Гэвч алдаа мадагтай байдаг. Би яг эх номыг тэр чигээр нь хөрвүүлсэн. Тухайлбал, Ц.Дамдинсүрэн гуайн хөрвүүлэг нийтээр ойлгомжтой болгох үүднээс эртний үг хэллэгийг эдүгээчлэн найруулах, хожуу үеийн түүхэн сурвалж дахь домгийг шигтгэн оруулах зэргээр үндсэн эхэд баригдалгүй чөлөөтэй найруулсан бүтээл юм.
-Номын ерөнхий агуулгын талаар ярихгүй юү?
-Түүхэн судрын ихэнхийг манжийн дарлалын үед бичсэн байгаа. Тэр хэцүү нөхцөлд яагаад ийм олон хүн ном зохиол бичсэн бэ гэвэл үндэсний ухамсар, бахархлыг сануулж байх гэж тэр. “Уг язгуураа бүү умарттугай, залгамж сүлбэтүгэй” гэсэн уриан дор зохиолоо бичиж байсан. Энэ нь үндэс угсаа, ёс заншлаа хэзээ ч бүү март, үеийн үед эрхэмлэж яв гэсэн санаа.
-Та цаашдаа сурвалж бичгээ үргэлжлүүлэн хөрвүүлэх үү?
-Яваандаа зөвхөн түүх гэлтгүй “Их, бага таван ухааны орон”, “Эм домын судар” гээд анагаах ухааны болон бусад төрлийн монгол бичгээр бичсэн зохиолуудыг үг үсэг, ацаг шүдээр нь гарган тайлбарлах хэрэгтэй байна. Залуучуудад энэ бүхнийг таниулах нь бидний гол үүрэг.
“Монголын түүхэн сурвалж бичгийн цуврал”
1.“Монголын нууц товчоо” 1240 (1228 он)
2.“Арван буянт номын цагаан түүх” 1330 (XIV зуун)
3.“Чингис хааны алтан товч нэрт цадиг” XIV-XV зуун
4.“Хаадын үндсэн хураангуй алтан товч нэрт судар” 1604-1628
5.“Чакраварти Алтан хааны тууж” (XVII зууны эхэн үе)
6.Лувсанданзан “Эртний хаадын үндэслэсэн төр ёсны зохиолыг товчлон хураасан алтан товч оршив” XVII зуун
7.Саган Сэцэн “Эрдэнийн товч” 1662
8.Жамба “Асрагч нэртийн түүх” 1677
9.“Эртний Монголын хаадын үндэсний их шар тууж” 1643-1662
10.Гүн Гомбожав “Чингис эзний алтан ургийн түүхэн Гангын урсгал нэрт бичиг оршив” 1725
11.Лами “Монголын Боржигид овгийн түүх” (1735)
12.Дарма Гүүш “Алтан хүрдэн мянган хигээст” (1739)
13.Мэргэн гэгээн Лувсандамбий Жалсан “Их Монгол Улс үндэсний алтан товч” 1765
14.Рашпунцаг “Дай Юань улсын болор эрих” 1775 I боть
15.Рашпунцаг “Дай Юань улсын болор эрих” 1775 II боть
16.“Хөх түүх” (1796-1820)
17.Ната Гомбованжил “Монгол орноо шашин төр тогтсон ёсыг сайтар өгүүлсэн тунгалаг ухаант залуусын хоолойн чимэг гэрэлт алтан эрих” (1817)
18.Гүнчүгжав “Сувд эрих” (1835)
19.Ишбалдан бандида “Эрдэнийн эрих” 1835
20.Галдан туслагч “Эрдэнийн эрих” 1841
21.Жамбадорж “Болор толь” (1846-1849) I боть
22.Жамбадорж “Болор толь” (1846-1849) II боть
23.Инжаннаши “Их Юань улсын мандсан төрийн хөх судар” (1830-1891) I боть
24.Инжаннаши “Их Юань улсын мандсан төрийн хөх судар” (1830-1891) II боть
25.Инжаннаши “Их Юань улсын мандсан төрийн хөх судар” (1830-1891) III боть
26.“Монгол Улсын шастир” I боть
27.“Монгол Улсын шастир” II боть
28.Л.Дэндэв “Монголын товч түүх” УБ 1934
29.А.Амар “Монголын товч түүх” 1935
30.Алтан–Очир “Чингис хааны байлдааны бичиг”
http://xvv.blogmn.net
Commentaires
Enregistrer un commentaire